Երրորդության վարդապետությունը հատուկ է բացառապես քրիստոնեությանը, որի համաձայն Աստված մեկ է և միաժամանակ եռանձնյա, Որոնցից յուրաքանչյուրը Աստվածային անձ է: Թեև մակերեսային քննարկման դեպքում այն թվում է ներքնապես հակասական, սակայն հիմնվում է Սուրբ Գրքի վկայությունների վրա:
Երրորդության վարդապետության հետ սերտորեն կապված է Հիսուս Քրիստոսի Աստվածությունը և ողջ Քրիստոսաբանությունը:
1. Երրորդության մասին Աստվածաշնչական ուսմունքը ներառում է.
ա. Աստծու մեկությունը.
1) Արդեն Տասնաբանյայի առաջին պատվիրանում ասվում է այդ մասին` Ել.20.3. «Ես եմ քո Տեր Աստվածը… Ինձանից բացի ուրիշ Աստված չունենաս»: 2Օր.6.4-ում («Մեր Տեր Աստվածը մեկ Տեր է») մեկ բառը (էհադ) նշանակում է բաղադրյալ մեկություն` ի հակառակ յահիդ-ի, որը նշանակում է միակ.
2) Այստեղից էլ 2Օր.6.5-ում պատվիրվում է. «Սիրի'ր քո Տեր Աստծուն ողջ սրտովդ, հոգովդ և զորությունովդ».
3) Աստծու մեկության վկայություններ է պարունակում նաև Նոր կտակարանը: Բերենք օրինակներ. ա) Հակ.2.19. «Դու հավատու՞մ ես, թե մեկ է Աստված, լա'վ ես անում…», բ) 1Կոր.8.4,6. «…Ուրիշ ոչ մի Աստված չկա, բացի այն Մեկից… Մեկ Աստված կա` Հայրը, Որից են ամեն բաները…», գ) 1Տիմ.2.5. «…Մեկ Աստված կա և մեկ միջնորդ Աստծու և մարդկանց միջև` Հիսուս Քրիստոս մարդը».
բ. Աստվածության եռանձնյա լինելը.
Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու Աստվածության մասին են վկայում Նրանց ստորոգելիները ներկայացնող Սուրբ Գրքի բազմաթիվ հատվածներ:
Բերենք նաև այլ վկայություններ.
1) Հոր Աստվածության մասին.
ա) Հիսուս Նրան անվանում է Երկնավոր Հայր.
(1) Ով կերակրում է թռչուններին և զգեստավորում խոտաբույսերը (Մաթ.6.26,30).
(2) հոգում է մեր մասին (Մաթ.6.31,32).
բ) Մաթ.6.6,9-15-ում Հիսուսն ուսուցանում է Աստծուն աղոթելիս դիմել Նրան` որպես Հոր.
գ) Եթե խաչվելիս Հիսուս, դիմելով Հայր Աստծուն, Մաթ.27.46-ում Նրան անվանում է Աստված, ապա Ղուկ.23.46-ում` Հայր.
դ) Եփ.4.6-ում Նա անվանվում է «ամենքի Հայր, որ ամենի վրա, ամենի հետ և ամենի մեջ է».
2) Որդու Աստվածության մասին.
ա) Քրիստոսի Աստվածության մասին նախ ասում է Հին կտակարանը (Սաղմ.45.6,7:110.1: Ես.7.13,14:9.6,7:Միք.5.2: Զաք.6.13).
բ) Այնուհետև Քրիստոսն Ինքը հաստատում է Իր Աստվածությունը.
(1) Իր համար գործածում է Յահվե եբրայերեն անվան հունարեն համարժեքը (Հովհ.8.24,28,57-59:18.4-6).
(2) Ասում է, որ Ինքը Հին կտակարանի Ադոնայն է (Մաթ.22.42-45).
(3) Հաստատում է Իր` Աստծու Որդի (Մաթ.26.63-66), Աստծու հետ մեկ լինելը (Հովհ.10.30), ընդունում Թովմասի` իր Աստված լինելու մասին դավանությունը:
Ներկայանում է որպես Առաջինը և Վերջինը (Հայտ.1.10,17: 2..8: 22.13), ինչպես Հին կտակարանում` Հայրը (Ես.41.4: 44.6: 48.12): Հովհ.10.30-ում և 14.9,10-ում Իր` Հորը հավասար լինելու մասին ասելու պատճառով արժանանում է հրեաների հալածանքին.
(4) Եթե Ղուկ.12.8,9-ում և 15.10-ում հրեշտակներին կոչում է Աստծու հրեշտակները, ապա Մաթ.13.41-ում` Իրենը.
(5) Նա մեղքերի թողություն է տալիս (Մարկ.2.5-10) և երկրպագություն ընդունում (Հովհ.9.38: Մաթ.14.33:28.9: Եբր.1.6: Հայտն.5.8-14).
(6) Հայտարարում է, թե իշխանություն ունի աշխարհին դատելու (Մաթ.25.31).
գ) Հիսուսի Աստվածության մասին ուսուցանում են նաև Նոր կտակարանի հեղինակները.
(1) Նրան Աստված են կոչում (Հովհ.1.1:20.26: Գործք.2.36:10.36:16.31,34:2.28: Հռ.9.5: 1Տիմ.3.16: Տիտ.2.13: Եբր.1.8: 1Հովհ.5.20):
Կող.1.17:2.29: Հովհ.1.1-ի «սկզբում»-ը (հուն.` արխեի) համապատասխանում է Ծննդ.1.1-ի «սկզբում»-ին (եբր.` բերեշիթ), ինչն ասում է Որդու` ժամանակից առաջ, ի հավիտենից Աստված լինելու մասին: Բացի այդ, լինել բայն (էիմի) օգտագործված է անցյալ անկատարով` Աստված էր (հուն.` էն), մինչդեռ Հովհ.1.14-ում («Բանը մարմին եղավ») գործածվում է դառնալ բայը (դարձավ, հուն.` էգենետո): Ավելացնենք, որ Հովհաննես ավետարանիչը, մերժելով միադավանությունը, ոչ թե գրում է, թե Աստված Խոսք էր, այլ Խոսքը (Բանը` Սուրբ Երրորդության Երկրորդ անձը) Աստված է: Հովհ.1.18-ում հնագույն ձեռագրերում ունենք` «Միածին Աստվածը».
(2) Փիլ.2.6-ում ասվում է Հիսուսի` Աստծու կերպարը (մորֆե` էությունը) ունենալու և փաստորեն Նրան հավասար լինելու մասին:
Փիլ.2.10,11-ում ասվում է Հիսուսի անվանը բոլոր արարածների խոնարհումի և մեծարման մասին.
(3) Եբր.1.2-ում խոսվում է Աստծու` Որդիով աշխարհը ստեղծելու, 1.3-ում` Որդու` Հոր ճառագայթումը և էության բուն պատկերը լինելու մասին: 1.8-ում Որդին կոչվում է Աստված և Հավիտենական Գահակալ (մեջբերումը` Սաղմ.45.6-ից), 1.10-ում` երկրի հիմքերը դնող և երինքն արարող Տեր (մեջբերումը` Սաղմ.102.24,25-ից), իսկ 1.13-ում մեջբերում է արվում Սաղմ.110.1-ից, ուր ասվում է. «Տերն իմ Տիրոջն ասաց. «Նստի'ր Իմ աջ կողմը…»»:
Մաթ.11.27-ում և Հովհ.10.15-ում խոսվում է Հոր և Որդու բացառիկ փոխճանաչության և Որդու միջոցով Հոր հայտնության մասին.
(4) Նոր կտակարանում կան հատվածներ, որտեղ աղոթքն ուղղվում է Քրիստոսին (Գործք.7.59,60: 1Կոր.1.2: 1Հովհ.5.13-15).
(5) Երկրպագություն ու փառաբանություն են մատուցվում նաև Քրիստոսին (Փիլ.2.9-11: 1Տիմ.6.16: Եբր.13.21: 2Տիմ.4.18: Հայտն.1.6:5.12,13).
դ) Հիսուս իշխանություն ուներ հարություն տալու (Մաթ.11.5: Հովհ.6.39,40,44,45: 11.25: Ղուկ.7.11-17), այդ թվում նաև Իրեն (Հովհ.2.19: 10.18): Միաժամանակ Հռ.8.11-ում կարդում ենք, որ Հայրն էր Հիսուսին հարություն տվողը.
3) Սուրբ Հոգու Աստվածության մասին.
ա) Նշենք Սուրբգրային համարներ, որոնցում Սուրբ Հոգի և Աստված հասկացությունները համարժեք են.
(1) Գործք.5.3,4-ում Պետրոսն Անանիային հանդիմանում է, որ Սուրբ Հոգուն ստելով` Աստծուն է ստել.
(2) 1Կոր.3.16,17-ում Պողոսը մի կողմից` ասում է մեր` Աստծու տաճար լինելու մասին, մյուս կողմից` Սուրբ Հոգու ներբնակության մասին.
(3) 1Կոր.6.19,20-ում մի կողմից` մեր մարմիններն Սուրբ Հոգու տաճար են հայտարարվում, մյուս կողմից` մեր մարմինների մեջ Աստծուն փառավորելու կոչ է արվում.
(4) Եթե 2Տիմ.3.16-ում խոսվում է Սուրբ Գրքի` Աստծուց ներշնչված, ապա 2Պետ.1.21-ում` Սուրբ Գրքի հեղինակների` Սուրբ Հոգուց ներշնչված լինելու մասին.
(5) Հովհ.14.16-ում Հիսուս, խոսելով Սուրբ Հոգու ուղարկման մասին, ասում է. «Կխնդրեմ և Հայրը մի ուրիշ Մխիթարիչ կտա, որտեղ օգտագործված է «ալոս» (հուն.` ուրիշ նույնատիպ), այլ ոչ թե` «հետերոս» (հուն.` ուրիշ այլատիպ) բառը.
բ) Բերենք համարներ, որոնք ասում են Հորը և Որդուն Սուրբ Հոգու հավասարության մասին.
(1) Մաթ.28.19-ում պատվիրվում է ջրով մկրտել Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու անունով.
(2) 2Կոր.13.13-ում առաքելական օրհնության մեջ կողք-կողքի նշվում է Տեր Հիսուս Քրիստոսի շնորհքի, Հայր Աստծու սիրո և Սուրբ Հոգով հաղորդակցության մասին.
(3) 1Կոր.12.4-ում, խոսելով հոգևոր պարգևների մասին, Պողոսը պարգևները վերագրում է Հոգուն, սպասավորությունները` Տեր Հիսուսին, ներգործությունները` Հայր Աստծուն.
(4) 1Պետ.1.2-ում Պետրոսը խոսում է փրկագործության մեջ Հայր Աստծու կանխագիտության, Սուրբ Հոգու սրբացման և Տեր Հիսուսի արյան քավության դերակատարությունների մասին.
(5) Ես.6.8-10-ում Հորը վերագրված հատվածը («Ու՞մ ուղարկեմ…») Գործք.28.25,26-ում վերապատմելիս Պողոսը ներկայացնում է Սուրբ Հոգու անունով.
գ) Սուրբ Հոգու մասին նշված է Եզեկ.36.27: 37.14: 39.29: Հովել 2.28,29 և այլ հատվածներում, իսկ Հայտն.1.4-ում, 3.1-ում, 4.5-ում, 5.6-ում ներկայացված Աստծու Յոթ Հոգիները պարզապես ասում են Սուրբ Հոգու բազմաբնույթ գործառույթների մասին, ինչը խորհրդապատկերված է Ել.25.31-37-ում, Զաք.4.2-ում և այլուր յոթը ճրագներ ունեցող աշտանակով.
գ. Աստծու եռամեկությունը.
1) Թեև 1Հովհ.5.7-ը («Երեքն են, որ վկայում են երկնքում…») խոսում է Աստծու եռամեկության օգտին, սակայն Աստվածաշնչի որոշ հրատարակություններում այն նշվում է որպես տողատակի ծանոթագրություն, իսկ որոշ հրատարակություններում էլ բացակայում է.
2) Աստծու եռամեկությունը Հին կտակարանում.
ա) Նրա վերաբերյալ ակնարկ ենք տեսնում Էլոհիմ անվանման հոգնակիության մեջ (Ծննդ.1.1,26-ում և այլն).
բ) Ծննդ.1.26-ում («Եվ Աստված ասաց. «Մեր պատկերի պես ստեղծենք մարդուն…»») եթե առաջին բայը հանդես է գալիս եզակի թվով, ապա հոգնակի թվով են ներկայանում երկրորդ բայը և դերանունը: Հոգնակի թվով են օգտագործված բայերը նաև Ծննդ.11.7-ում («Իջնենք և խառնենք նրանց լեզուն»).
գ) Եթե բայը Ես.6.8-ում եզակի թվով է օգտագործված, ապա դերանունը` հոգնակի թվով («…Ո՞ւմ ուղարկեմ, և ո՞վ կգնա Մեզ համար …»).
դ) Ծննդ.1.1-25-ում ականատեսն ենք դառնում արարչագործության ժամանակ Սուրբ Երրորդության անձերի դերակատարության, որտեղ Հոր մտահղացումը արտահայտվում է Որդու և կենսագործվում Հոգու կողմից.
ե) Նշենք նաև Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու մասին այլ ակնարկներ.
(1) Ել.3.6-ում Աստծու Մովսեսին ներկայանալը` որպես Աբրահամի, Իսահակի և Հակոբի Աստված.
(2) Թվ.6.24-26-ի քահանայական եռակի օրհնությունը.
(3) Ես.6.3-ի սերովբեական եռակի սրբասացությունը.
3) Աստծու եռամեկությունը Նոր կտակարանում.
ա) Մաթ.28.19,20-ում Մեծ հանձնարարականում պահանջվում է ջրով մկրտել Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու անունով (Անձերը երեքն են, անունը` մեկը).
բ) Հիսուսի մկրտության ժամանակ (Մաթ.3.16,17) ներկայացված են Սուրբ Երրորդության երեք Անձերը.
գ) Սուրբ Երրորդության մասին շարունակաբար նշվում է Հովհաննու Ավետարանում (1.33,34:14.16,26:16.13-15:20.21,22): Որդին ուղարկված է Հոր կողմից (Հովհ.14.24:16.28): Հոգին տրվում, ուղարկվում և բխում է Հորից (14.16,26:15.26): Որդին գնում է` Սուրբ Հոգուն ուղարկելու համար (16.7), իսկ Հայրն ուղարկում է Հոգուն Որդու անունով (15.26): Իր հերթին, Հոգին շարունակում է Որդու սպասավորությունը (հիշեցնելու Որդու ուսուցանածը` 14.26, վկայելու Նրա մասին` 15.26, փառավորելու Որդուն` 16.14): Հայրը և Որդին միասնաբար գալիս են բնակվելու մեր սրտերում (Հովհ.14.23).
դ) Սուրբ Երրորդության երեք Անձերը հիշատակվում են նաև Ղուկ.24.49-ում («Ահա Ես Իմ Հոր խոստումը ձեզ եմ ուղարկում. դուք Երուսաղեմ քաղաքում նստեք մինչև վերից Զորություն առնեք ձեր վրա»), Գործք 2.33-ում («Ուստի… Սուրբ Հոգու խոստումը (Հիսուսը) Հորից առնելով` տարածեց…»), Գաղ.4.6-ում («…Աստված ուղարկեց Իր Որդու Հոգին ձեր սրտերի մեջ…»), Հռ.15.16-ում («Որ ես Հիսուս Քրիստոսի սպասավորն եմ հեթանոսների մեջ` Աստծու Ավետարանը մատակարարող, որպեսզի հեթանոսների ընծայումն ընդունելի լինի` Սուրբ Հոգով սրբանալով»), 2Կոր.1.21,22-ում («Մեզ ձեզ հետ միասին Քրիստոսի մեջ հաստատողը և օծողն Աստված է, որ մեզ կնքեց և Հոգու գրավը մեր սրտերի մեջ դրեց»), 2Թեսաղ.2.12-ում («Պարտ ենք ամեն ժամանակ Աստծուց շնորհակալ լինել ձեզ համար, Տիրոջից սիրված եղբայրնե'ր, որ Աստված սկզբից ընտրեց ձեզ փրկության համար Հոգու սրբացման և ճշմարիտ հավատքի մեջ»), Եփես.3.14,16,17,19--ում («Ծնկի եմ գալիս մեր Տեր Հիսուս Քիստոսի Հոր առջև… Որ Իր փառքի մեծության համապատասխան տա ձեզ զորությունով հաստատվել Իր Հոգու միջոցով ներքին մարդու մեջ: Այնպես որ Քրիստոս հավատքով բնակվի ձեր սրտերում… Որպեսզի ճանաչեք Քրիստոսի սերը, որ ամեն գիտությունից գերազանց է, և Աստծու ողջ լիությամբ լցվեք»), Հուդ.20,21-ում («Ձեր անձերը սուրբ հավատքի վրա շինեցեք` Սուրբ Հոգով աղոթք անելով: Որ Աստծու սիրո մեջ պահվեք` սպասելով մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի ողորմությանը,,,»), 1Հովհ.4.2-ում («Սրանով ճանաչեցեք Աստծու Հոգուն, որ ամենն, ով խոստովանում է Հիսուս Քրիստոսին մարմնով եկած` Աստծուց է»), և այլուր:
«Սուրբ Երրորդության երեք Անձերը հիշատակվում են նաև» բառերից հետո շարադրել` Ղուկ.1.35-ում («Սուրբ Հոգին կգա քեզ վրա և Բարձրյալի զորությունը… կհովանավորի, որի համար էլ այն ծնված Սուրբը Աստծու Որդի կկոչվի»), իսկ հետո` ինչպես տեքստում:
Այնուհետև տեքստի վերջում «և այլուր» բառերից առաջ ավելացնել` 1Կոր.6.11-ում, Գող.3.11-14-ում, 1Թես.5.18,19-ում (2Կոր.13.13-ին, 1Կոր.12.4-ին, 1Պետ.1.2-ին անդրադարձել ենք Սուրբ Հոգու Աստվածության մասին ենթակետում).
ե) Երրոդության մասին հավատքն իր հետքն է թողել նաև Պողոսի որոշ թղթերի կառուցվածքի վրա. օրինակ` Հռոմեացիների թղթի առաջին 8 գլուխները կարելի է բաժանել հետևյալ մասերի. 1.18-3.20-ում ներկայացված է Աստծու արդարադատությունը ամենի վրա, 3.21-8.1-ում` Քրիստոսի հավատքով արդարացումը, 8.2-30-ում` կյանքը Սուրբ Հոգով.
զ) Հին կտակարանում բազմիցս ներկայանում է Տիրոջ Հրեշտակը մարդկային կերպարանքով (Ել.3.2-6-ում, Դատ.6.11-24-ում 13.15-24-ում, Զաք.1.9-14-ում, 2.8-11-ում, 12.8-ում), Ով միաժամանակ հանդես է գալիս որպես Տերն Ինքը: Համադրելով Ել.14.19-ը: 23.30-ը, 32.34-ը, 33.2,14-ը, Թվ.20.16-ը, Հեսու 5.13-ը, 6.2-ը, Ես.63.9-ն 1Կոր.10.4-ի հետ («Այն հոգևոր վեմից էին խմում, որ գնում էր նրանց հետ, և այն վեմն էր Քրիստոս»)` եզրակացնում ենք, որ Նա Որդի Աստվածն է.
է) Ուսումնասիրելով 2 Կոր.3.6-17-ը (Վերջին համարում ունենք. «Տերը Հոգին է, որտեղ Տիրոջ Հոգին է, այնտեղ ազատաթյուն է»), Հռ.8.9,10-ը («Դուք… հոգևոր եք, եթե Աստծու Հոգին ձեզանում բնակված է, իսկ եթե մեկը Քրիստոսի Հոգին չունի, Նրանը չէ: Եթե Քրիստոսը ձեր մեջ է…»), 1Կոր,15.45-ը («Երկրորդ Ադամը դարձավ Կենդանարար Հոգի»), Հովհ.14.16-20-ը («Ուրիշ Մխիթարիչ կտա ձեզ, որ մնա ձեզ հետ հավիտյան` Ճշմարտության Հոգին… եվ ձեզ հետ կլինի: Ձեզ որբ չեմ թողնի, կգամ ձեզ մոտ.. Այն օրը դուք կճանաչեք, որ … Ես ձեր մեջ եմ»)` հանգում ենք Քրիստոսի և Նրա Հոգու մեկությանը:
Էնդրյու Մուրին իր «Քրիստոսի Հոգին» գրքի 25-րդ գլխում գրում է, թե մենք հաճախ նախանձավորաբար քարոզում ենք Խաչյալ Հիսուսին, սակայն բավականաչափ չենք ճանաչում Քրիստոսի Հոգուն, Ով կարող է կերպարանափոխել հավատացյալներին Իր եկեղեցում: Մինչդեռ, միայն այդ դեպքում մեր սպասավորությունը կլինի կենսաբուխ և զորավոր...
Այսպիսով, Սուրբ Երրորդությունը է խորհուրդ է, որում Հայրը Կյանքի Աղբյուրն է, Որդին` Նրա Արտահայտությունը, Հոգին` Կենսագործումը: Երբ Սուրբ Գրքում Եռամեկ Աստված ներկայանում է «Մեկը` Երեք» տեսանկյունով, ապա մարգարեություններում անձնական դերանունը դրվում է հոգնակի թվով (Մենք), Հովհաննու Ավետարանում կարդում ենք` «Բանը Աստծու մոտ էր», Առ.8.30-ում` «Ես Նրա մոտ ճարտարապետ էի…», 2Կոր. ուղերձում` «Որտեղ Տիրոջ Հոգին է» կամ «Տեր Հիսուս Քրիստոսի շնորհը, Աստծու սերը և Սուրբ Հոգու հաղորդությունը», իսկ «Երեքը` Մեկ» տեսանկյան դեպքում Սուրբ Երրորդությունը հանդես է գալիս եզակի թվով դրված անձնական դերանունով (Ես), Հովհաննու Ավետարանում ունենում ենք` «Բանը Աստված էր», «Ես և Հայրը Մեկ ենք» 2Կոր. ուղերձում` «Տերը Հոգին է», 1Հովհ.2.23-ում` «Ամեն ով Որդուն ուրանում է, Հորն էլ չունի. ով Որդուն դավանում է, Հորն էլ ունի» և այլն:
2. Երրորդության վարդապետության պատմությունը.
ա. 2-րդ դարի ջատագովներ Հուստինոս Վկան («Երկխոսություն Տրիփոնի հետ») և Տատիանոսը ընդունում էին, որ Հոր և Որդու ողջ տարբերությամբ հանդերձ, Նրանք ունեն ներքին միասնություն և անբաժանություն, ինչպես լույսի ճառագայթը նրա աղբյուրից.
բ. 2-րդ դարի 2-րդ կեսին իր հակահերետիկոսական գործունեությամբ հայտնի է դառնում Լիոնի եպիսկոպոս, Պոլիկարպոսի աշակերտ (ով իր հերթին Հովհաննես առաքյալի աշակերտն էր) Իրինեոսը: Երրորդության մասին ուսմունքը նա տեսնում է Աստվածային իկոնոմիայի խորհուրդի մեջ (Եփես.1.10-ի տնտեսություն բառից), համաձայն որի` աշխարհի աստվածային կառավարման համար Հայրը Որդուն ուղարկում է երկիր, ապա Նրա միջոցով առաքում Սուրբ Հոգուն: Իրինեոսը պաշտպանում է Աստծու մեկությունը և պայքարում գնոստիցիզմի դեմ: Այնուամենայնիվ, նա Լոգոսին և Հոգուն համարում է Աստծու երկու ձեռքերը («Ընդդեմ հերձվածողների»)` Նրանց Աստվածությունը տեսնելով փրկագործության խորհրդում:
Գնոստիցիզմը դուալիստական (երկարմատ) ուսմունք է, որի համաձայն բարձրագույն և բարի Աստվածը զատորոշվում է արարիչ և չարի պատճառ աստծուց: Բարի Աստվածը մնում է տիեզերքից դուրս` անմասն մնալով չարին: Մարդու փրկությունը տեղի կունենա Բարձրագույն Աստծու և մարդու միջև անդունդի կամրջումով: Լոգոսը կամ Քրիստոս այդ կամրջման մի դրսևորում է: Գնոստիցիզմը մարդկային մարմինը համարում է հոգու բանտ և պայքարում նրա դեմ:
Գնոստիկյան շարժումը Եգիպտոսում, Ասորիքում և այլուր, ներառելով քրիստոնեական տարրեր, փորձեց փոխարինել Եկեղեցուն (քրիստոնեատիպ գնոստեցիզմ): Իրինեոսի Աստվածաբանությունը հաղթանակեց գնոստիցիզմի կեղծ քրիստոնեությանը:
Համառոտ տեղեկություններ քրիստոնեական գնոստիցիզմի նշանավոր ներկայացուցիչների մասին.
1) Բասիլիդես. Ալեքսանդրիայում հիմնել է իր դպրոցը (120-142թ.թ.), գրել է Ավետարանի մեկնություն` հիմնվելով Ղուկասի Ավետարանի վրա: Ըստ Իրինեոսի` Բասիլիդեսն ուսուցանել է, թե Անանուն Հայրը սկիզբ է տալիս առաջնածին Խելքին (Նու), որից առաջանում է Բանը (Լոգոս), որից` Խոհեմությունը (Ֆրոնսիս), որից` Իմաստությունն ու Ուժը (Սոֆիա և Դինամիս): Վերջիններից առաջանում են հրեշտակները, սրանցից` Առաջին երկինքը: Հրեշտակները ստեղծում են բազմաթիվ երկինքներ, որոնցից վերջինը` մեզ համար տեսանելին, իրենք էլ ղեկավարում են: Նրանց ղեկավարը, ունենալով աշխարհակալական ձգտումներ (ով նույնացվում է հրեաների Աստծու հետ), հարուցում է մյուս հրեշտակների ապստամբությունը` ստեղծելով ընդհանուր կործանման վտանգ: Այս չարիքին դիմագրավելու համար Անանուն Հայրն աշխարհ է ուղարկում Նուին, որին կոչում է Քրիստոս, Ում նպատակն էր ազատագրել մարդկանց ստեղծագործ հրեշտակների իշխանությունից: Նուի փոխարեն խաչվում է Սիմոն Կյուրենացին` ստանալով Հիսուսի տեսքը:
Բասիլիդեսը քարոզում էր, որ գնոսիսները (խորհուրդները), որոնք ազատագրում են մարդուն տիեզերքի իշխանությունից, չպետք է հաղորդվեն հասարակ մարդկանց: Իսկ փրկությունը վերաբերում է միայն հոգուն, որովհետև մարմինը ենթակա է ապականության.
2) Վալենտինոսը նույնպես քարոզում է Ալեքսանդրիայում (117-135թ.թ.), այնուհետև տեղափոխվում Հռոմ, ուր ստեղծում է իր դպրոցը և ուրույն եկեղեցին: Ի վերջո տեղափոխվում է Կիպրոս, ուր և մահանում է:
Գրել է Ավետարան: Նրա վարդապետության համաձայն` ամեն ինչի հայրը Գերագույն Աստվածն է, որ գոյություն ունի Իր կնոջ` Գաղափարի (էննիա), կամ Լռության (Սիգի), կամ Շնորհքի (Խարիտոս) հետ: Այս առաջին զույգից առաջանում է մի այլ զույգ` Միտքը (Նուս) և Ճշմարտությունը (Ալիթիա): Այս զույգից առաջանում է Բանը (Լոգոս) և Կյանքը (Զոի), սրանցից` Մարդը (Անթրոպոս) և Եկեղեցին (Էկլեսիա): Բանից և Կյանքից ծնվում են հինգ այլ զույգեր, իսկ Մարդուց և Եկեղեցուց` վեց զույգեր: Այսպիսով` ընդհանուր առմամբ` երեսուն աստվածություն, որոնք կոչվում են Դարեր:
Գերագույն Աստծուն ճանաչել է միայն Միտքը, իսկ մյուսների ճանաչելու ձդտումը ճգնաժամ է առաջացնում: Վերջին Դարը` Իմաստությունը (Սոֆիա), ապստամբում է` դառնալով չար Դար: Այդ պատճառով Միտքը և Ճշմարտությունը ստեղծում են Քրիստոս-Հոգի զույգը, Որոնք օգնում են Դարերին` ճանաչելու Գերագույն Աստծուն: Բոլոր Դարերը միասին ստեղծում են Հիսուսին, ով դառնում է Աստվածային համակարգի կատարյալ աստղը և Փրկիչը (Սոտերա): Քրիստոսից և Սոֆիայից առաջացած Ախամոթը, որ աստվածային համակարգի մաս չէր կազմում, ստեղծում է արարչին, ով էլ իր հերթին` հրեշտակներին, տիեզերքն ու մարդկանց: Ախամոթն իր ստեղծագործությւնների վրա տարածում է ցածրագույն կրքեր, իսկ Քրիստոսը Հիսուսին ուղարկում է` սանձահարելու Ախամոթի կրքերը, նրան օժտելու ստեղծագործելու շնորհով և այս ամենը հաղորդելու արարչին և մարդկանց:
Մարդիկ, համաձայն իրենց ստացածի, բաժանվում են հողային, հոգեկան և իմացական աստիճանների, որոնցից հողայինները սահմանված են կորստյան, ոգեկանների մի մասը և իմացականները` փրկության: Փրկության ավարտն իրականացնում է Մարիամից ծնված երկրորդ Հիսուսը.
3) Վարդեսանեսը (Բարդեծան) պատկանել է վալենտինական արևելյան դպրոցին, սակայն շուտով ստեղծել է իր ուրույն ուսմունքը: Գործել է Եդեսիայում: Նրա վարդապետության բազմաթիվ տարրեր գնոստիկական են, ինչպես օրինակ` դուալիզմը (երկարմատություն), Քրիստոսի գաղափարը` որպես Գիտակցության ուսուցչի: Ըստ նրա` երբ Աստված միացրել է աշխարհի տարրերը, առաջացել է քաոսը: Այն էլ իր հերթին նահանջել է 6000 տարի շարունակ` վերադասավորվելով տարբեր տարրերի: Աստղերը չեն ներգործում մարդու հոգու վրա, որն իր ազատությամբ պարտական է օրենսդիր Աստծուն.
գ. II-IIIդ.դ. լատին աստվածաբան, Կարթագենի եպիսկոպոս Տերտուղիանոսը (ում Քերի Մաքռոբերտսը անվանում է հոգեգալստական), ըստ Ադոլֆ Հառնակի, նպաստել է Երրորդության մասին վարդապետության զարգացմանը` առաջին անգամ կիրառելով Երրորդություն տերմինը: Ընդգծում է, որ Սուրբ Երրորդության Աստվածային անձինք ունեն մեկ էություն, կամք և իշխանություն («Ընդդեմ Պրաքսիասի»): Լոգոսը Հոր մեջ ներքնապես գոյություն է ունեցել հավիտենապես: Տերտուղիանոսը պայքարել է դինամիկ մոնարխիանականության դեմ.
II-III դ.դ. Եկեղեցուն հարված է հասցնում նաև Մարկիոնականությունը: Նրա հիմնադիր Մարկիոնը, լինելով եպիսկոպոսի որդի և տարվելով գնոստիցիզմով, վտարվում է Եկեղեցուց: Այնուհետև Հռոմում ստեղծում է իր հերետիկոսական համայնքը` տարածում գտնելով գրեթե բոլոր քրիստոնեական մեծ կենտրոններում:
Ըստ Մարկիոնի` գոյություն ունի երկու Աստված` Արարիչը, որն արդարադատ է, և Գերագույնը, որն անտարբեր է աշխարհի նկատմամբ: Մարկիոնը մերժում է Հին կտակարանը` այն համարելով Արարիչ Աստծու գործը, իսկ Նոր կտակարանը ներկայացնում է Բարձրագույն Աստծուն, ով հայտնվում է Քրիստոսի միջոցով: Դոկետիստների նման Մարկիոնը հավատում էր, թե Քրիստոսը հայտնվել է աշխարհին երևութական կերպով և չի խաչվել իրականում: Նա մերժել է Դարերի գնոստիկյան տեսությունը, միայն գնոսիսի միջոցով փրկությունը: Կազմել է Նոր կտակարանի իր կանոնը` ազատելով այն հուդայականությունից և դուրս թողնելով Պողոս առաքյալի չորս թղթերը:
Մարկիոնականությունը մերժում է նյութն ու մարմինը և քարոզում ճգնողականություն:
Մարկիոնական համայնքները գոյություն են ունեցել մինչև VI դ.: Նրա դեմ պայքարել են Հուստինոս Վկան, Իրինեոսը, Տերտուղիանոսը և այլք:
III դ. սկզբին գնոստիցիզմին փոխարինելու է գալիս Մանիքեությունը, որտեղ հունական փիլիսոփայությունն ու հրեական կրոնական ուսմունքն իրենց տեղը զիջում են զրադաշտականությանը և արևելյան կրոնական հայացքներին (բրահմիզմ, բուդդիզմ և այլն): Հիմնադիրը` Մանին, կրթություն ստանալով Բաբելոնում, ճամփորդում է Հնդկաստանում:
Ըստ Մանիի` բարին Աստվածն է, Ճշմարտությունը, Լույսը, իսկ չարը` Խավարը, Նյութը, որով ապրում է մարդը` մատնվելով ցավի և տգիտության: Մարդն, այնուամենայնիվ, շարունակում է մաս կազմել հավիտենական աստվածային բնությանը, որին վերադառնում է գնոսիսի օգնությամբ (ինչը կապված է Ճշմարտության իմացության հետ): Մանին քարոզում է հրաժարում աշխարհից, ճգնություն, իսկ կատարյալներին` նաև սեռական հարաբերությունների մերժում:
Մանիքեության կազմակերպումն իրականացնում է նրա հաջորդը` Սիսինիոսը` ձեռնադրելով բազմաթիվ հոգևորականների տարբեր աշխարհամասերի համար:
Մանիքեականները մկրտվում էին ձեռքի շարժումով: Նրանց հաղորդությունը սովորական ընթրիք էր և տաճարի կարիք չունեին:
Մանիքեությունը պահպանվում է մինչև 13-րդ դարը:
դ. II-IIIդ.դ. հայտնի ալեքսանդրիական աստվածաբան Որոգինեսը (ում, այնուամենայնիվ, 553թ. V տիեզերաժողովում դատապարտել են որպես հերետիկոսի) սահմանում է Լոգոսի հավիտենականությունը: Նա մեկնում է ողջ Սուրբ Գիրքը, գրում «Սկզբունքների մասին» քրիստոնեական դավանաբանական առաջին գիտական ձեռնարկը.
ե. Դինամիկ մոնարխիանականությունը (նաև` էբիոնիտական, ունիտարիանական, ադոպցիանիստական) մերժում է Երրորդության անձերի հավիտենականությունը: Նրա հիմնադիր Թեոդոտոսը (IIդ. վերջ - IIIդ.), պնդում է, որ մինչև մկրտությունը Հիսուս պարզապես բացարձակ առաքինի մարդ է եղել, իսկ մկրտության ժամանակ Նրա վրա իջել է Հոգին` Աստծու գործը կատարելու համար: Ըստ Եվսեբիոսի` Թեոդոտոսը, ինչպես էբոնիտները, Հիսուսին համարել է պարզ մարդ («Եկեղեցու պատմություն»): Թեոդոտոսի հետևորդները, որ նաև կոչվում են որդեգրականներ, ընդունում են, թե Հիսուս Աստված է դառնում կամ մկրտության պահից, կամ հարության ժամանակ (ըստ Հիպոլիտոսի` «Ընդդեմ հերետիկոսաց»): Որդեգրականների ամենանշանավոր ներկայացուցիչը եղել է Պողոս Սամոսատցին (Անտիոքի եպիսկոպոս), ով քարոզում էր, թե Լոգոսն ու Հոգին Աստծու անդեմ ուժերն են կամ` մեկ ուժ, իսկ Հիսուս Քրիստոսը միայն բարոյական իմաստով կարող է կոչվել Աստծու Որդի: Նրա հայացքների քննության նպատակով 264-268թ.թ. գումարվել է երեք ժողով, որոնցից երրորդում Մալխիոն քահանային հաջողվել է ցույց տալ Պողոս Սամոսատցու վարդապետության սխալականությունը: Սակայն միայն 272թ. է Սամոսատցին լքել Անտիոքի եպիսկոպոսական աթոռը և ստեղծել մինչև 4-րդ դար պահպանված համայնք: Թեոդոտոսը և Պողոս Սամոսատցին գտնում էին, որ թեև Հիսուսի մեջ չկար Աստծու էութենական ներկայությունը, այսուամենայնիվ Հիսուս մարդու մեջ առկա էր Նրա դինամիկ ներկայությունը:
Դինամիկ մոնարխիանականությունն իր ժամանակակից զարգացումը ստացավ 19-րդ դարի աստվածաբան Ֆրիդրիխ Շլեյերմախերի կողմից, որի կարծիքով Հիսուսն Աստվածային գիտակցության բարձրագույն օրինակն էր, իսկ 20-րդ դարի անգլիկան աստվածաբան Ջոն Ռոբինսոնի տեսանկյունով` Աստվածային գծերի ականավոր օրինակը պատմության մեջ:
զ. Մոդալիստական մոնարխիանականությունը, որի հետևում կանգնած էին գնոստիցիզմը և նորպլատոնականությունը, և ուներ պանթեիստական (բնաստվածական) ուղղվածություն: Սրանց վարդապետությունը ձևավորվում է շուրջ 200թ. Փոքր Ասիայում և փոխադրվում Հռոմ: Այն պնդում էր, որ Լոգոսը կամ Որդին չի տարբերվում Հորից (բիթեիզմ): Աստվածությունը մեկ է, Ում կարելի է անվանել Հայր, Որդի և Սուրբ Հոգի, իսկ Հիսուսը Հոր առաջնահերթ էմանացիան է (բխումը): Այդ անունները ներկայացնում են միայն Մեկ անձնավորության հաջորդական դրսևորումները:
Մոդալիզմի մյուս գաղափարն այն էր, որ Հայրը չարչարվել է Որդու հետ միասին, քանի որ մեկ ամբողջություն է կազմում Նրա հետ (պատրիպասիանականություն կամ հայրաչարչարականություն):
Մոդալիզմի ներկայացուցիչներն էին Պրաքսիասը, Նոետոս Զմյուռնացին, նրա աշակերտ Եպիգոնոսը, Կլեոմենոսը, Սաբելլիոսը (III դ.), ում դեմ պայքարել են Դիոնիսիոս Հռոմեացին և Դիոնիսիոս Ալեքսանդրացին: Հռոմի Զեֆերինոս և Կալլիստոս եպիսկոպոսներն ինչ-որ ժամանակ հետևել են մոդալիզմին:
Սաբելլիոսն ընդունում է, որ Հայրը, Որդին և Սուրբ Հոգին կազմում են մեկ բնություն, որը հայտնվել է 3 տեսքով. իբրև Հայր` Հին կտակարանի ժամանակ, Որդի` Նոր կտակարանի ժամանակ, Սուրբ Հոգի` Եկեղեցում: 268թ. Սաբելլիոսը դատապարտվում է Անտիոքի ժողովի կողմից որպես հերետիկոս:
է. Արիոսականությունն, ըստ Հ. Քյոսեյանի «Եկեղեցու հայրեր, վարդապետներ (IV-VIII դ.դ.)» գրքի, Աստվածության հայտնության յուրացման ճանապարհին լուրջ խոչընդոտ հանդիսացավ IV դարում: Ալեքսանդրիայի երեց Արիոսն իր «Խրախճանք» երկում ելնում էր այն բանից, թե Աստված Ինքնաներփակ մոնադա (միակություն) է` Հայր Աստվածը: Բանը` Աստծու Որդին, իբրև դեմք, նման չէ Հորը, այլ Իր կեցությունը ստանում է Հորից և գոյության է կոչվում որպես արարչագործման միջոց: Նա հավիտենակից չէ Հորը, այլապես կստացվեին երկու «անսկիզբներ»` ի հակառակ Միաստվածության ճշմարտությանը: Այսպիսով` Որդին և Սուրբ Հոգին բարձրագույն նախածին գոյեր են: Եթե Որդին անսկիզբ լիներ, ապա այն մի կողմից` կհակասեր Նրա միածին լինելուն, մյուս կողմից` Աստծու միակությանը: Քանի որ Բանը` Խոսքը, Աստծուց է, ապա Նա առաջացել է: Քրիստոս-Բանի կեցությունը կապված է ժամանակի հետ: Որդին նաև Մխիթարիչ Հոգու Արարիչն է: Իբրև Հոր ծնունդ` համագոյ է Նրան, սակայն իբրև Հորից առաջացած Էություն` փոքր է Նրանից` հանդիսանալով Հոր և աշխարհի «միջակա» օղակը: Այնուամենայնիվ, Արիոսը հավատում էր, թե Հոր հետ միասին անհրաժեշտ է երկրպագել նաև Որդուն:
Արիոսականությանը հատուկ են ռացիոնալիզմը (բանաքննություն), վսեմ և ստորին հասկացությունների սահմանազատման արիստոտելյան իմաստասիրական սկզբունքը: Այն ուղղված է եղել Մարկեղոս Անկյուրացու ուսմունքի դեմ, որը մոդալիստորեն (Սաբելլիոսի նման) միացնում էր Հոր և Որդու դեմքերը: Արիոսականությունը մարդկային տրամաբանության բացարձակեցման, հայտնութեական իրողությունները բանականության շրջանակում զետեղելու, հավատքը նրան ենթարկելու, Սուրբ Երրորդության հարաբերակցությունը հասկանալու փորձ է:
321թ. Ալեքսանդրիայի եպիսկոպոս Ալեքսանդրոսն Արիոսին հեռացնում է եկեղեցուց:
Արիոսականության ազդեցությամբ տարածում է գտնում անոմեականությունը (աննմանություն)` սկզբնավորվելով 356թ. Ալեքսանդրիայում և տեղափոխվելով Անտիոք: Նրա քարոզիչներն են դառնում Աետիոսը, Եվնոմիոսը, ով ձգտում էր Աստծու մասին սահմանումներ տալ երկրաչափական պատկերների միջոցով: Որդու «համագո» ծնունդը, ըստ նրանց, կնշանակեր անփոփոխելիի բաժանում և քայքայում:
Արիոսին մասամբ հարել են քրիստոնեական պատմագրության հայր Եվսեբիոս Կեսարացին, Եվսեբիոս Նիկոմեդացին և այլք: Արիոսականությունն իրենց ազդեցությունը պահպանել են բուրգունդների վրա մինչև 534թ., օստգոթերի վրա` մինչև 553թ., վեստգոթերի վրա` մինչև 589թ.:
ը. 325թ. առաջին Նիկիական տիեզերաժողովում մերժվում է արիոսականությունը: Նրանում Ալեքսանդրոս եպիսկոպոսը խոսում է այն մասին, որ մարդուն Աստծու հետ հաշտեցնելու համար Քրիստոսի Աստվածությունն անհրաժեշտ էր: Հիսուս Քրիստոսի Միածին լինելը նա առաջարկում էր դիտարկել հրեական մշակույթի տեսանկյունից, ինչն արտահայտում էր Նրա գերազանցությունը, այլ ոչ թե` ծագումը:
Առաջին տիեզերաժողովի ընթացքում և նրանից հետո Աթանաս Ալեքսանդրացին (հակառակ այն բանին, որ կայսեր կողմից երեք անգամ հեռացվում է եպիսկոպոսի պաշտոնից) հաստատում է, թե Քրիստոս ունի նույն էությունը, ինչ Հայրը: Նա ձևակերպում է` «Մեկ Աստված` Երրորդության մեջ, և Երրորդություն` Մեկության մեջ»: Որդու ծնունդն ավելի շուտ ներաստվածային կեցության վիճակ է, քան գործողություն: Հայրը Որդու մեջ է, ինչպես Արևը` ճառագայթի մեջ, ինչպես միտքը` բառի մեջ, ինչպես ակունքը` ջրի հոսքի մեջ: Այդ պատճառով էլ Որդին հոր պատկերն է, ում մեջ մտահայվում ու ճանաչվում է Հայրը: Խոսքը` Աստծու Որդին, Արարիչ է` աշխարհում Աստվածային հայտնության Սկիզբը, Հորից` որպես ակունքից բխող Աղբյուրը:
361-381թ.թ. Երրորդության վարդապետությունը կատարելագործվում էր` ներառելով նաև Սուրբ Հոգու դերը, և 381թ. Պոլսի երկրորդ տիեզերաժողովի հաստատած Հավատո հանգանակը Սուրբ Հոգուն նույնպես դավանում է որպես Տիրոջ և Կյանքի աղբյուրի, ում պետք է երկրպագել և փառավորել, ինչպես Հորն ու Որդուն:
Եթե Մարկեղոս Անկյուրացին մերժում էր Սուրբ Հոգու անձնավորությունը, իսկ Մակեդոնը` Աստվածությունը, ապա Գրիգոր Աստվածաբանի վկայությամբ` Աթանասը, «շատ քչերից մեկը լինելով` խիզախեց… քարոզել… Երեքի միասնական Աստվածությունն ու էությունը», որ ասում էր, թե «Սուրբ Հոգին վերազարթոնքի և լուսավորման սկիզբն է, Կյանքի, Սրբության Հոգին, Օծությունն ու Կնիքը»:
1017թ. Արևմտյան եկեղեցու կողմից Սուրբ Հոգու` Հորից և Որդուց բխման ձևակերպումն ի վերջո հանգեցրեց նրանից Արևելյան եկեղեցու բաժանմանը 1054թ.
թ. Ապողինարականությունը խորացրեց քրիստոսաբանական տարաձայնությունները IV դարում: Նրա հիմնադիր եպիսկոպոս Ապողինար Լավոդիկեցին Քրիստոսի մեջ տեսնում էր ոչ միայն մեկ դեմք և անձնավորություն, այլև` մեկ բնություն` ժխտելով մարմնացյալ Բանի մեջ մարդկային գոյի եռամասնությունը: Նա պնդում էր, որ Քրիստոսի մարդկային մտքի տեղը զբաղեցրել է Բանը` միավորվելով ոգեղինացած մարմնին.
ժ. Ապողինարի ուսմունքի դեմ պայքարը սկսվեց 362թ. տեղի ունեցած Ալեքսանդրյան ժողովով: Նրա դեմ գրված աշխատություններից, գրում է Հ. Քյոսեյանը, առավելապես հայտնի է 70-ական թ.թ. ս. Աթանասի անվամբ շրջանառության մեջ մտած երկասիրությունը, որ հայ թարգմանական մատենագրության մեջ կենցաղավարել է ս. Բարսեղի անունով: Նրա դեմ գրված հակաճառական երկերի առանձին հատվածներ տեղ են գտել Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառություն, ինչպես նաև 7-րդ դ. Կոմիտաս կաթողիկոսի օրոք գրված «Կնիք հավատո» և Վարդան Այգեկցու կազմած «Արմատ հավատո» (1205թ.) երկերում:
Ապողինարիզմը հերքվում է Երկրորդ.տիեզերաժողովում (381թ.) և նրա շարունակությւոնը կազմող 382թ. ժողովում: 4-րդ դարի հայրեր Գրիգոր Նյուսացին և Գրիգոր Աստվածաբանը բացահայտում են մի անձնավորության մեջ երկու բնությունների միասնության ճշմարտությունը:
ժա. IV-V դ.դ. Նեստորն ուսուցանում էր, որ Քրիստոսի երկու բնությունները զատորոշված են իրարից. Նրա Աստվածությունը բացակայում է մարդկությունը մատնացուցող պարագաներում, իսկ ուր ներկա է Աստվածությունը` բացակայում է մարդկությունը: Կույսից ծնվել է լոկ մարդը. կույս Մարիամի մեջ ներկա է եղել թե' Մանուկը և թե' Մանկան Տերը, այնպես որ Աստվածությունը չի միավորվել մարդկության հետ: Երկու բնությունների միջև առկա է նվազագույն հարաբերություն` հպում, ինչը հանգեցնում է «երկու կենտրոնների» և «երկու անձերի» ուսմունքին: Փաստորեն չարչարվում և տառապում է բացառապես մարդը: Նեստորին հարում են նաև Թեոդորետոս Կյուրացին, Հովհաննես Անտիոքացին և այլք.
ժբ. 431թ. Եփեսոսում գումարված Երրորդ տիեզերաժողովում (որը նախագահում էր ս. Կյուրեղ Ալեքսադրացին) շեշտը դրվում է Սուրբ Երրորդության դեմքերի միության վրա: Այնտեղ Կյուրեղ Ալեքսանդրացին նշում է, որ ինչպես հոգին ու մարմինն են միավորված մարդու մեջ, այնպես էլ երկու բնությունները` Աստվածամարդու մեջ` հանդես գալով իբրև մեկ ներդաշնակ ամբողջություն: Հ.Քյոսեյանը նշում է, որ հակառակ Նեստորի որդեգրած բանաքննական տրամաբանության ապացուցական եղանակի` Կյուրեղն աստվածաբանում է հայտնության վրա հաստատված հավատքի տրամաբանությամբ: Այնուամենայնիվ, մարմնացման վերաբերյալ տեսությունը մնում է որպես խորհուրդ.
ժգ. Հետագայում այլախոհերի նկատմամբ Կյուրեղի բռնած բարեկամական դիրքից դժգոհ Եվտիքեսը (V դ.) և նրա հետևորդները, ի հակակշիռ նեստորականության, հանդես են գալիս ծայրահեղ միաբնակության դիրքերից` դավանելով, թե Տերը նախքան մարմնավորումը ուներ երկու բնություն, իսկ միավորումից հետո` մեկ բնություն, այսպիսով` անտեսելով Քրիստոսի մարդեղության իրողությունը: Դրանով նրանք մոտենում են ապողինարյան ուսմունքին:
Կյուրեղ Ալեքսանդրացու միութենական վարդապետության հետևորդներն են դառնում Կ.Պոլսի Փլաբիանոս պատրիարքը, և Եվսեբիոս Դորիլեացին: Փլաբիանոսն ասում է, թե երկու բնությունների միավորումից դրանք ոչ թե միաձուլվում են, այլ նրանց հատկությունները փոխադարձ հարաբերության մեջ առկայում են կատարելապես:
Այսուհանդերձ, եթե 448թ. Պոլսի տեղական ժողովը հաստատում է, թե երկու բնությունների անճառելի միավորության մեջ մեր Տիրոջ Աստվածությունն ու մարդկությունը առկայում են, ապա 449թ. Եփեսոսի ժողովը միաբնակության դիրքերից մերժում է այդ:
451թ. Փոքր Ասիայի Քաղկեդոն քաղաքում տեղի ունեցած Չորրորդ տիեզերաժողովը դատապարտում է եվտիքեսականությունը, ինչը պատճառ է դառնում ընդհանրական եկեղեցու պառակտմանը: 451-518թ.թ. Բյուզանդական կայսրությունը դառնում է քաղկեդոնական և հակաքաղկեդոնական վեճերի թատերաբեմ:
476թ. Բասիլիսկոս կայսրն իր հրովարտակով նզովում է Քաղկեդոնի ժողովը, իսկ Զենոն կայսրն իր «Հենոտիկոնով» լռելյայն դատապարտում նրա որոշումները.
518թ. Հուստինիանոս Ա կայսրը դատապարտում է արդեն Զենոնի «Հենետիկոնը»` սուրբ և տիեզերական անվանելով Քաղկեդոնի ժողովը:
Քաղկեդոնի ժողովի Աստվածաբանական մի շարք դրույթների բացատրությունը հետագայում տալիս են Ղևոնդիոս Բյուզանդացին (VI դար), Մաքսիմոս Խոստովանողը (VIIդ.), և Հովհաննես Դամասկացին (VIII դար).
681թ. Պոլսի Վեցերորդ տիեզերաժողովը, հաստատելով մեր Տիրոջ երկկամյա վարդապետությունը, որոշում է. «…Քարոզում ենք, որ Քրիստոսի մեջ առկա է երկու բնական ցանկություն կամ կամք` անբաժանելի, անփոխարինելի, անխառն և երկու բնական կամքերը հակադիր չեն… այլ Նրա մարդկային կամքը զիջում է, չի հակաճառում կամ հակառակվում, այլ ենթարկվում է Նրա Աստվածային և ամենազոր կամքին»:
3. Երրորդության վարդապետությունը և փրկությունը.
ա. Մոդալիզմի տեսանկյունով արժեզրկվում է Քրիստոսի փրկագործական մահը: Եթե Աստված մեկ Անձ է, ապա անընկալելի է դառնում մի կողմից` Նրա բարկությունը մեղավորի նկատմամբ, մյուս կողմից` Իրեն զոհաբերելը մեր մեղքերի համար.
բ. Փրկության վարդապետությունը (ներառյալ փրկագնումը, հաշտությունը և արդարացումը) կախված է Սուրբ Երրորդության երեք անձերի համատեղ աշխատանքից (Եփես.1.3-14), մինչդեռ մոդալիզմը ի չիք է դարձնում Քրիստոսի միջնորդական աշխատանքը Աստծու և մարդկանց միջև:
1) Եթե Հռ.5.9-ում ասված է մեղավորների նկատմամբ Աստծու բարկության մասին, իսկ Հռ.3.10-18-ում և 5.10-ում` առ Աստված մարդու թշնամանքի մասին, ապա 2Կոր.5.18-21-ը` Քրիստոսի հաշտարար ծառայության մասին.
2) Հայրն Իր Որդուն տվեց աշխարհի համար (Հովհ.3.16,17), իսկ Որդին հանձն է առնում մեր դատապարտությունը (Հռ.5.1: Եփես.2.13-16: Ղուկ.23.46).
3) Համաձայն 1Հովհ.2.1-ի` Քրիստոս մեր Բարեխոսն է Հայր Աստծու մոտ.
գ. Մոդալիզմի տեսնկյունից անհասկանալի է դառնում նաև խաչի վրա մատուցված փրկագնի հարցը. եթե Աստված մեկ Անձ է, ապա ո՞ւմ է այն ուղղված.
դ. Խոսելով Սուրբ Հոգու ուղարկման մասին Հովհ.14.16-ում` Հիսուս Նրան անվանում է ուրիշ Մխիթարիչ` օգտագործելով «ալոս» բառը (հունարեն` ուրիշ նույնատիպ, այլ ոչ թե «հետերոս»` ուրիշ այլատիպ).
ե. Սուրբ Գրքում նշվում է նաև Սուրբ Հոգու մասնավոր դերակատարման մասին.
1) Նա է վերածնում մեզ` Տիտ.3.5.
2) Սրբացնում` 1Կոր.6.11.
3) Մեր Մեծ Քահանայապետ Հիսուս Քրիստոսի միջոցով մեզ բերում Աստծու ներկայության մեջ` Եփես.2.18:Եբր.4.14-16:2Կոր.5.17-21.
4. Մի քանի համանմանությունների մասին.
ա. Սուրբ Օգոստինոսը իր «Երրորդության մասին» երկում ասում է Երրորդության Անձերի` էությամբ նույնական, իսկ փոխհարաբերությունների մեջ` տարբեր լինելու մասին: Խոսելով Աստծու` սեր լինելու մասին` նշում է սիրո երեք անհրաժեշտ տարրերի մասին. 1) նա, ով սիրում է, 2) նա, ում սիրում են, 3) նրանց միավորող սերը:
Իր «Խոստովանություն» երկում խոսելով մեր ներքին մարդու գործունեության մասին` Օգոստինոսը նշում է Աստծու մասին հիշողությունը, նրա ճանաչողությունն ու սերն առ Աստված.
բ. Բավական է հիշատակել Աստծու ստեղծագործությունների մեջ եղած մի քանի համանմանություններ: Ջուրը, մնալով նույն նյութը, դրսևորվում է երեք տարբեր ագրեգատային վիճակներով` պինդ, հեղուկ և գազային: Լույսը և էլեկտրոնը դրսևորվում են որպես մասնիկ, ալիք և քվանտ (էներգիայի բաժին) և այլն.
գ. Արեգակը, մեկ լինելով ունի զանգված, լույս և ջերմություն և այլն.
5. Ամբողջաավետարանական շարժման պատմության մի մտահոգիչ էջի մասին.
ա. Նախապատմությունը.
1913թ. Լոս Անջելեսի մոտ գտնվող մի վայրում վրանային ծառայության ժամանակ կանադացի ավետարանիչ Ռ.Ե.Մակալիստերը հայտարարում է, թե առաքյալները ժամանակին ջրով մկրտում էին ոչ թե Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու, այլ Տեր Հիսուսի անունով: Իսկ գիշերը Դանցինգից ներգաղթած Ջոն Շայեպեն, տեսիլք տեսնելով, ոտքի է հանում ողջ ճամբարը, թե անհրաժեշտ է փառաբանել Հիսուսի անունը: Այդ ամենից հետո Ֆրենկ Էվարտը կոչ է անում Եռամեկ Աստծու անունով մկրտվածներին կրկին մկրտվել միայն Տեր Հիսուսի անունով: Այդ նոր ուսմունքը սկսում են տարածել նաև ուրիշները` հավելելով, որ Աստված մեկ Անձ է, և չվերամկրտվողները կկորցնեն իրենց փրկությունը:
1916թ. Սենտ-Լուիսում Աստծու ժողովի Գլխավոր խորհուրդը քննարկւմ է Աստծու եռամեկության հարցը, որից հետո ներկաների քառորդ մասը կազմող միադավանները, չարժանանալով ընդհանուրի հավանությանը, լքում են Աստծու ժողովը` մնացյալներին մեղադրելով եռաստվածության պաշտամունքի մեջ:
բ. Մի քանի առարկություններ.
1) Միադավանները, հղելով Կող.2.9-ին, որտեղ ասված է Քրիստոսի մեջ Աստվածության լիության մարմնավորման մասին, մոռանում են, որ թեև դա տեղի ունեցավ Աստծու էության առումով, բայց ոչ` երեք Անձերի առումով.
2) Երբ Հովհ.10.30-ում Հիսուս ասում է` «Ես և Հայրը մեկ ենք», ապա «մեկ» բառը (հունարեն` խեն) դրված է չեզոք սեռով, այլ ոչ թե` արական (ինչպես և Հովհ.17.21-ում` «որ նրանք մեկ լինեն»).
3) Հովհ.5.32-ում Հիսուս, խոսելով Հոր վկայության մասին, «ուրիշ» բառի համար դարձյալ օգտագործում է «ալոս».
4) Հովհ.8.16-18-ում Իր և Հոր համատեղ վկայության մասին խոսելիս Հիսուս մատնանշում է Օրենքում երկու հոգու վկայության անհրաժեշտության մասին (2Օր.17.6:19.15).
5) Փրկությունը կապելով միադավանության հետ` միադավանները անտեսում են Նոր կտակարանի մոտ 60 համարները, որտեղ խոսվում է շնորհքով և հավատքով փրկության մասին` առանց վկայակոչելու ջրով մկրտությունը (Օրինակ` Եփես.2.8,9 և այլն):
6) Եթե Գործք 2.38-ում Պետրոսը խոսում է Տեր Հիսուսի անունով մկրտության մասին, ապա Գործք.3.6-ում Հիսուսի անունով առաքյալները բժշկում են, Գործք 16.18-ում նույն անունով ազատագրում դիվային ուժերից: Այստեղից առաքյալները բժշկում էին ազատագրում, քարոզում, մկրտում Հիսուսի անվան հեղինակությամբ և իշխանությամբ: Կող.3.17-ում այդ ամենին ավելացվում է նաև Հիսուսի անունով Հայր Աստծուց գոհանալու մասին:
Դասեր.
Մշտապես խնդրենք Սուրբ Հոգու հայտնությունը Աստծու խոսքը հասկանալու համար և ապրենք Տիրոջից կախվածության կյանքով.
Գոհանանք ու փառաբանենք Տիրոջն Իր Ինքնահայտնության համար.
Փառաբանենք Սուրբ Երրորդությանը փրկագործության մեջ Նրա Անձերից յուրաքանչյուրի դերակատարության համար.
